Anh lặng lẽ nghe tôi, mắt đăm đăm, xa xăm trong suy tư… Tôi hiểu rằng trong anh đang có cuộc tranh đấu gay gắt giữa một bên là lý tưởng, hoài bão một thời chúng tôi đã cùng nhau sôi nổi tham dự cách mạng Tháng Tám 1945 và một bên là cảnh ngộ hiện tại - nói như nhà văn Nam Cao, “sống mòn” dưới đe dọa chết người của bộ máy đàn áp khủng khiếp dưới chế độ Sài Gòn
Lúc đó địch chắc sẽ không để yên cho người đã dạy cho lớp thanh thiếu niên Việt Nam tư tưởng chống lại chúng. Tôi đến thăm anh ở ngôi nhà nhỏ gần chợ thăng bình (quận 1). Nhưng hơn 10 năm đã qua các em lại gặp thầy ngay ở chiến khu, giữa rừng bom đạn dày đặc của quân địch…! Mười năm phải chăng thời gian đủ cho một chọn lọc chính xác và quả cảm? Chắc không phải nguyên tố thời gian đã quyết định cho một chọn lọc, như thầy đã dạy chúng em - khí phách và bản lĩnh Việt Nam đã giúp chúng ta làm được…”.
Trường Trung học tư thục Nguyễn Công Trứ. 1. Anh đang soạn giáo án cho tiết dạy ngày hôm sau. Tôi đến thăm thầy và đề nghị thầy tham gia hoạt động cách mạng, vì trong giảng dạy, thầy thường dẫn tư tưởng của Marx, Engels, Lênin… Thầy tiếp chúng tôi trong ngôi nhà riêng dành cho những nhà giáo lão thành.
Và chúng tôi đã đồng hành cùng dân tộc suốt nhiều thập kỷ qua, với ánh sáng của sự chọn lọc đúng đắn ấy! HỒNG ĐIỂU. Chúng sẽ trở thành lực lượng xung kích chống lại chế độ lệ thuộc Mỹ hiện thời. Anh nhìn tôi rất lâu, rồi chậm rãi nói: hiện giờ tôi chỉ muốn làm một nhà “văn hóa” thôi. 2. Ngôi trường quy tụ những anh chị em bố yêu nước, chống lại chính sách “Tố cộng, diệt cộng” của chính quyền Ngô Đình Diệm, một chính quyền phát xít, gia đình trị, sản phẩm của chủ nghĩa thực dân mới kiểu Mỹ nhằm phá hoại Hiệp định Genève, chia cắt lâu dài đất nước.
Sau vài câu chuyện hàn ôn qua nhiều năm xa cách, tôi ngỏ ý mời anh tiếp dự cách mạng với tư cách là người trí thức yêu nước, phản đối chính sách “tố cộng, diệt cộng” của chính quyền Sài Gòn.
Thầy không xứng với tiêu chuẩn người đảng viên cộng sản đâu! …Bẵng đi hơn 10 năm kể từ ngày tôi thoát ly gia đình vào hẳn vùng phóng thích công tác; bỗng một hôm ngồi nghe Đài phát thanh giải phóng, tôi được tin thầy, Giáo sư Nguyễn Văn Kiết, là Phó chủ toạ Liên minh các Lực lượng Dân tộc, Dân chủ và Hòa bình Việt Nam, Phó chủ toạ Chính phủ cách mệnh Lâm thời Cộng hòa Miền Nam Việt Nam, đảm đang Bộ Giáo dục và Thanh niên.
Ở Sài Gòn tôi có người bạn thân, cũng là tía, đã cùng tôi tham gia học trò Cứu quốc những năm đầu Nam bộ kháng chiến.
Thành thử các em cứ xem thầy như một thiện cảm viên là được rồi. Thầy tốt nghiệp khoa Văn và khoa Triết ở Đại học Sorbonne, Pháp, từ những năm đầu thế kỷ XX; rồi về dạy học ở Cần Thơ, Mỹ Tho. Năm 1954 tôi dạy học ở Tiền Giang, vừa là giám đốc Trường Trung học dân lập Nguyễn Công Trứ - ở tỉnh thành Mỹ Tho.
Nhưng nội hàm “văn hóa” của cái nghề dạy học của chúng ta hiện là gì? Phải chăng chúng ta cần một mực đưa vào bài giảng chủ nghĩa yêu nước Việt Nam, khơi dậy nét đẹp văn hóa Việt Nam trong tâm hồn trẻ thơ, con em của chúng ta trên ghế nhà trường vùng địch chiếm, để đánh bạt những nọc độc của thứ “văn hóa” không đáng gọi là văn hóa? - Đúng vậy! Làm văn hóa thì phải như vậy. Tôi hơi bất thần về câu giải đáp của anh, tuy thật lòng nhưng sao mà đau xót quá! Tôi nói: Anh chọn con đường “văn hóa” trong lúc văn hóa đang suy đồi vì sự xâm lăng của văn hóa Mỹ, tôi nghĩ đó là một lựa chọn có ý nghĩa của người trí thức.
Tôi không còn nhớ nguyên văn vì thời gian qua đã quá lâu, nhưng những ý chính thì tôi không thể nào quên: “Thưa thầy! Ngày xưa thầy tâm sự với các em là sức khỏe của thầy không kham nổi cuộc sống gian khó, khó nhọc ở chiến khu, mặc dù thầy chọn chân lý là chủ nghĩa tầng lớp qua luận điểm khoa thuyết phục của chủ nghĩa Marx – Engels - Lênin.
Nhưng sức khỏe của thầy từ nhỏ đã xấu, nay càng kém. Anh sôi nổi hưởng ứng. Năm 1957 tôi bị địch truy bắt, phải tạm lánh lên Sài Gòn, vừa dạy học vừa hoạt động cách mạng.
Thầy không thể xông pha được như các em; lại càng khó thích ứng với cuộc sống khem khổ ở bưng biền. Tôi có người thầy học từ những ngày còn là Học sinh - giáo sư Nguyễn Văn Kiết. Thật bất ngờ! Cơ quan tôi đóng xa nơi thầy đang ở, cũng trong vùng phóng thích, tôi mừng quá, thức suốt đêm viết cho thầy một lá thư.
Vì lẽ đó Trường Nguyễn Công Trứ bị địch đưa vào sổ đen: “Một ngôi trường Việt Cộng” ở giữa tỉnh thành.
Ít lâu sau, tôi nhận được thư của thầy. Không muốn dấn thân vào chính trị. Tới chừng đó, dẫu muốn anh cũng không thể đứng ngoài chính trị được! Vì bởi văn hóa nào mà không mang nội hàm chính trị? Mấy năm sau, khi chiến trường dân tộc phóng thích Miền Nam Việt Nam ra đời, tôi được tin anh đã ra vùng giải phóng và đang lãnh đạo ngành giáo dục cách mạng ở một địa phương… Những nhà giáo chúng tôi đã từng có lúc ở ngã ba đường như thế, phải đứng trước những lựa chọn có quan hệ đến cả cuộc thế mình và hồ hết chúng tôi đã có chọn lọc đúng, đã đi đến cùng, sát với sự chọn lựa của mình.
Chân lý mang tính khoa học đó đã là lẽ sống ý thức của thầy. Thầy nói chậm rãi, chân thành… như trò chuyện với những người bạn tri kỷ, dù chúng tôi là những học trò nhỏ của thầy: - Thầy giác ngộ lý tưởng từng lớp chủ tức thị qua các đội viên đồng thời là những nhà hiền triết của phong trào cách mệnh. Những năm đầu chống Mỹ, tôi được phân công gánh vác chi bộ giáo dục ở thành phố Mỹ Tho.
Tôi nói: Nếu anh dạy học sinh chủ nghĩa yêu nước Việt Nam, lớp trẻ sẽ làm như anh dạy. Thư rất ngắn: “Thân gởi em X! Thư em nhắc tôi một kỷ niệm cũ, mà sao lời thư của em dễ thương quá! Chúc em mạnh”… Cho đến nay, thầy tôi, bạn tôi đều đã đi xa, nhưng cái đáng quý của họ chính là sự tuyển lựa, dù có lúc khó khăn, nhưng luôn là sự lựa chọn đúng.
